BİLİM YAZARININ SORUMLULUĞU

Dr. Umur Gürsoy

Clint Easwood, kendi yönetmenliği ile ilgili bir belgeselde anlam olarak şunları söylüyordu: “Eğer iş kendinize aitse başarısız olursanız sonuçlarına sadece kendiniz katlanırsınız, ama işi bir başkası adına üstlenmişseniz, sonuçları sizden başkalarını da ilgilendirir ve altından kalkmanız çok zordur, çünkü sorumluluğunuz daha büyük olur.”

Sabah sabah, dinlediğim bu cümleler, bana bilim metinlerinden derlemeler yapan biz bilim yazarları ve bilim gazetecileri ile araştırma, bilimsel rapor ve bilimsel derleme, eleştiri, görüş gibi her türlü bilimsel metin yazarının sorumluluğunu düşündürdü. Zira, Türkiye Halk Sağlığı Bilim topluluğu içinden henüz bilim insanı özelliğini kazanmamış birkaç bilimci belki de Türkiye Halk Sağlığı Tarihinde bir ilk değilse de bir ikinci ve üçüncüyü gerçekleştirerek bir Çimento fabrikası ve bir termik santralın ÇED raporuna şirket tarafından talep edilen birer değerlendirme raporu yazdılar.  İlki ise çok daha eski ve bilgisiz olduğumuz yıllarda olan Çernobil Nükleer Felaketinin Türkiye’ye etkileri ile ilgili ve sonuçları 2006 yılında açıklanan katılan Karadeniz Bölgesi Kanser ve Kanser Risk Faktörleri Araştırması bileşenlerinden “Hane Halkı Kanser Riski, Hastalık Yükü ve Kanser Farkındalığı Araştırması”nı yapan halk sağlığı bilimcilerine aittir. Ama beni en çok üzen, bu sorumsuzluğa karşı bilim topluluğunun suskunluğu ve ilgisizliği ve önemsemezliği; hatta sorunu önemseyip uzmanlık derneğinin yönetimine bir etik kurul, bir disiplin kurulu kurması ya da soruşturma açması önerisi ve talebi yapan birkaç bilim insanının neredeyse linç suçlaması ile karşılaşmalarıdır. Yani halk sağlığı bilim topluluğumuzu oluşturan emekli olanlar hariç 240 akademisyenin büyük çoğunluğu: “icat çıkarma” demektedirler (yapılan bir insan gücü planlamış araştırmasına göre 2012-2013 eğitim öğretim yılında tıp fakülteleri halk sağlığı anabilim dallarımızda toplam 114 profesör, 70 doçent, 43 yardımcı doçent, 12 öğretim görevlisi2012-2013 eğitim öğretim yılında tıp fakülteleri halk sağlığı anabilim dallarında toplam 114 profesör, 70 doçent, 43 yardımcı doçent, 12 öğretim görevlisi vardır).

Neyin ve kimin ahlâklı ve etik olduğu insanlık düşüncesi kadar eskidir. Hemen hemen bütün dinler ve öğretilerin en büyük amacı ahlak sözcüğü ile sembolize ettiğimiz insani kurallar bütününü tüm dünyaya yaymak ve insanlığa kabul ettirmektir. İnsan düşüncesi ve bilimsel buluşlar geliştikçe, eski kurallara eklemeler yapılması gerekmiş; İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin üzerine eklenen çevre hakları ve çocuk hakları gibi pek çok yeni bildirge ve çevre koruma anlaşması ve de uluslararası sözleşme ve yasalar kabul edilmiştir.

İnsanlar, uymadıklarında cezalandırılacakları kuralları hukuk metni yapmış ve mahkemeler kurmuşlar, daha hafif olduğu düşünülen kuralsızlıkları ise kimi toplumsal ve mesleksel ahlâk kuralları koyup söz ve davranışları ile kınamaya gitmişlerdir.

Bir konuya verilen önem onu meslek eğitimi içinde yer vermekle başlayıp yasalaştırmaya kadar gider. Toplumdaki çıkar grupları içinde birisinin ahlâkına uygun gelen başka bir grubun ahlâkına uygun gelmeyebilir, ama bilimsel meselelerde bu konu bilimin kendi kuralları çerçevesinde daha sınırlanmış ve daha az tartışma kaldıran bir biçime sokularak genel kabul görmüştür. Bir metnin bilimselliğinin en temel kuralı, yazılan çizilen ve savunulan iş ve verilerin vb. her isteyen tarafından tekrarlanabilir yöntemlere, kurallara bağlı olması ve böylece alıntıların ve bulguların doğruluğunun denetlenebilmesidir. Eğer bir Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) raporu için bilimsel bir görüş (rapor) yazıyorsanız, raporunuz bu yüzden metin içinde kaynakçası ve dip notu numaralanmış olmalı; savurduğunuz görüşleri ve yaptığınız alıntıları sadece ticari ÇED firmasının parası karşılığı yatırımcı şirket için ürettiği ÇED raporundaki verilere değil; sayfa numarasına kadar kaynakçalandırıp, olabildiğince bağımsız resmi olmayan bilgi ve kaynaklara dayandırmalısınızdır.

Yaptığınız iş halkın ve dünyanın tamamını ilgilendirecek kadar başkalarının işi ise yani bir bilimsel metin yazarı ve de bir de çevre sağlığı mesleği üyesi iseniz (ki bir halk sağlığı bilimcisi ÇED raporu değerlendirmesi ve araştırmaları raporları yazması halinde hem bilim yazarlığıdır hem de çevre sağlığı mesleği üyeliğidir) yaptığınız işler şu davranış becerilerine uygun olmalıdır:

1.      Toplumsal davranışları merak etmek,

2.      Halk sağlığına eylemli (aktif) ilgisi olmak,

3.      Çevre sağlığı ve güvenliğinin gereklilik olduğuna bireysel kanısı olmak,

4.      Diğer bilimsel yaklaşımların liderliğinde veya ekibin bir parçası olarak çalışmak için iyiniyeti olmak,

5.      Diğer bilimsel yaklaşımların rolünü değerli bulma ve karşılıklı saygı,

6.      Sorun çözme noktasında diğer mesleklerin uzmanlığına duyulan gereksinimi tanıma yeteneği,

7.      Sorunların ve yanıtların bilinmediği durumlarda dürüstlük,

8.      Bağımsız öğrenme isteği,

9.      Personel gelişimi için çaba gösterme kararlılığı,

10.  Belirsizliklerle ilgilenme yeteneği,

11.  Deneyimlerin ışığında değişik düşünme ve gelişme yeteneği,

12.  Bireysel ve toplumsal dürüstlük,

13.  Kendi kendisinin önyargılarının farkında olma, nesnellik ve açık görüşlülük,

14.  Bilinçli çevre dostu ve sağlıklı yaşam biçimlerinde örnek rol alma,

15.  Seçtiği iş alanıyla ilgili gurur duyma ve inanma duygusu,

16.  Seçtiği meslek yaşamında istek ve çalışkanlık,

17.  İnsan hakları ve demokratik ilkelerde kararlılık,

18.  Herkes için sağlık ilkelerinde kararlılık,

19.  İlgili konularda ısrarcı ve kararlı olma,

20.  Halkı ilgilendiren konularda ilkeli bir tavır alma için iyi niyet,

21.  Sorunlar üzerinde onurlu bir uzlaşma arayışı için iyi niyet,

22.  Uygun düzeydeki gizlilik gereksinimine saygı,

23.  Eylemleriyle ilgili sorumlu olma ve sorumluluk alma iyi niyeti.

Yazımı, yine bir bilim insanının, fizikçi Prof. Ross Hesketh’in cümleleri ile kapatmak istiyorum: “Ben sadece kendi duymak istediklerimi söyleyen bir bilim insanı istiyorum diyen bir toplum, çok köklü yanlışları olan bir toplum demektir.”

Not: Haziran 2015 tarihinde Halkın sağlığı.org sitesinde yayınlanmıştır. Site yayınına son verince buraya taşıdım.