TÜRKİYE’NİN HALK SAĞLIĞI (BİLİMİ) SORUNU İNKÂRCILIKTIR
Bu yazı yayımlandığında “Halk Sağlığının Son 40 Yılı
ve Geleceği” konulu 9. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, 3-6 Kasım 2004 tarihleri
arasında Hacettepe Üniversitesi Kongre Merkezi Sıhhiye/Ankara adresinde,
araştırma görevlileri ve genel uygulayıcı hekimlerin yaklaşık maaşlarının onda
biri (80 milyon TL); uzman ve öğretim görevlisi düzeyindekilerin maaşlarının
yaklaşık beşte biri (160 milyon) katılımcı ücretleriyle yapılmış olacak (1). Düşünüldüğünde
katılımcılar için açılış kokteyli, öğle, akşam ve gala yemeğini, kahve
molalarını, kongre çanta ve kitabını vb kapsayan kongre katılım ücret çok
ucuzdur. Otel ücretleri ve sabah
kahvaltıları ile gidiş geliş yol ücretleri hariç!
Kanımca, sorun kişisel veya bilim dalına özgü değil;
yapısaldır ama, sorunun ne olduğu üzerinde tartışmayışımızın kaynağı tamamen
bizleriz. Bizler (halk sağlığı bilim ile ilgilenen herkes ama özellikle halk
sağlığı anabilim dallarındaki ve uzmanlık derneğindeki çoğu karar verici ve çoğu
üç büyük şehirde olan ve sayıları 100’ü geçmeyen halk sağlığı akademisyenleri),
soylu ve onurlu bir yerde, akademik yükseklerde sağaltıcı ve koruyucu sağlık
hizmetlerini ve sağlık politikalarını eleştirirken kendimizi eleştirmiyor;
eleştirenleri göremiyor, duyamıyor ya da sistemin (akademinin) dışına atıyoruz.
Bu körlük ve sağırlık bizleri kendi sorunlarımız demek olan ülke halk sağlığı
sorunlarını inkâra götürüyor. Başını kuma daldıran deve kuşları gibiyiz.
Bu cümleleri kurduran neden, öğrenciliğimden beri
ilgili olduğum halk sağlığı bilimi ve uzmanlığındaki çoğu taşrada geçen yaklaşık
30 yıllık öğrenme ve uygulama deneyimlerimdir. Akademisyenliğin alt
basamaklarında (öğretim görevlisi) yaptığım son beş yıllık gözlemlerim de bu
deneyimin tuzu biberi olmuştur.
Nedenin nedenini bularak sorunlarımızın temel
nedenlerini bulabilecek donanımdayız, ama nedense bunu gerçekleştirecek ortak
akıl ve bilinç oluşamıyor. Çünkü kendimiz ve yaptığımız bilimi sorgulayacak
geleneklerimiz ve cesaretimiz yok. Halk sağlığı bilim topluluğumuzun Türkiye bilimci
sürüsü içinde bir grup kara koyundan farkı yok. Oysa, topluluğumuz eleştiriyi
ve öz eleştiriyi en iyi yapacak durumda, çıkarlar üstü konumdadır.
Çıkarlarımızı daha mesleğin başında başımızdan kovmuş; zengin olmanın perdelemelerini
ve çıkarcılığını geri çevirmişiz.
20 yıl sonra meslek yaşamımın sonlarına doğru döndüğüm
halk sağlığı bilim topluluğunun geldiği düşünme yoksunluğu beni çok
düşündürüyor. ABD’deki uzmanın ne düşündüğü benim için çok daha açık ama,
bırakın 81 ildekileri ve 53’ü devlet toplam 76 üniversitemizdeki 47 (1999) tıp
fakültesinde konuşlanmış 34 halk sağlığı anabilim dalındakileri; kapı komşunuz
akademisyenin ülke ve halk sağlığı biliminin sorunları konusunda ne düşündüğünü
ve ne yazdığını bilemiyorsunuz. Düşüncesini belli edecek hiçbir yazılı sözlü
tartışmasına şahit olmamışsınız. Yaptığı Türkçe ve yabancı yayınların hangisi
olduğunu bilmiyorsunuz ve bilseniz de çoğu ne sizin ve ne de karar vericiler ve
halkımız için ulaşılabilir. Aramızdakilerin çoğunun basit bir mekanik
öğütücüden farkı yok: Üstten kaba bilim koyuyorsunuz alttan inceltilmiş olarak
size bilimsel araştırma çıkarıyor. Bir ileri aşamada buldukları ve
okuduklarıyla kimi zaman bir miktar çözümleme yapıyor, ama sentez, birleştirme
yapıp kullanılır bilgi haline getirmiyor, halklaştırılmış yazı yazmıyor.
Kendince görevini yaptığına inanıyor. Ayrıca sistemin emrettiği gibi
kendisinden istenilen akademik yükseltilmesinde gerekli puanı da toplamış
oluyor. Kısaca ekonomik olarak iyileşmek demek olan akademik olarak yükselmek
ve araştırma yapmak için araştırma yapıyor.
Üniversitemizin, çoğu profesörlerden oluşmuş
kurullarınca kabul edilen yeni atama ve yükseltme ölçütlerine göre doçent
olacaklar için yılda 0,6 puan, profesörlüğe yükselecekler içinse yılda 0,8 puanlık
(yardımcı doçentlerde en az bir adet olmak üzere) yurtdışı yayın koşulu ve
akademik zamanının büyük ölçüde
araştırma çalışmalarına ayırmayı gerektirecek, doçent ve profesör olmak için
gerekli toplam akademik puanın yarısına yakın puanı (% 42-45) son 3-5 yıl içinde yapması koşulu (akla
yatkın 2-3 yıllık bir geçiş süresi olmadan) getirildi. Bütün tıp fakültelerinin
bu rüzgardan etkilendiği bu durum: Kendilerine uygulanma şansı olmayan
kriterleri kendinden sonra gelen ve karar aygıtlarında ağırlıklı olarak temsil
edilemeyen grup ve kuşaklara uygulamak ne kadar dürüstlüktür? Aynı zamanda jürilerimizi
oluşturacak bu durumun onaylayıcılarına ne kadar saygı duymalıyız? Eğitim araştırma ve sağlık bölgeleri ellerinden
alınan bizler, sadece araştırma değil eğitim alt yapısı olmayınca sağlık
ocaklarına yolladıkları internlerin denetimlerine kendi özel arabaları ve
benzin paraları ile gideriz. Ayranı yok içmeye özel arabasıyla gider eğitim
yapmaya misali (2).
1998 verilerine göre tıp fakültelerine alınan öğrenci
sayısı 4569 olduğuna göre ortalama bir halk sağlığı akademisyenine altı yıllık
tıp eğitimi süresince ortalama 274 tıp öğrencisi düşmektedir (3). Doğu ve Güney
Doğu Anadolu’da bu sayı daha da artsa gerektir. Yurtdışı yayın, kapsamlı bir araştırma demektir
ve ne kadar araştırma fonlarıyla desteklense de öncelikle araştırmacının rutin
görevlerini hafifletecek bir kadrolaşmayı ve ekibi gerektirir. Ayrıca günümüz
özellikle taşra üniversitelerinde bu koşulu, çocuksuz, genç, araştırma
görevlilerini araştırmasında çalıştırabilen; iyi derecede İngilizce bilenlerle
karı koca akademisyen veya arkadaş akademisyen dayanışması yapan ve özellikle
toplumsal katkı çalışmalarından profesör oluncaya kadar neredeyse kopmayı görev
ve sorumluluk anlayışına sindirebilen yardımcı doçent ve doçentler yerine
getirebilir. Bu koşullar bütün bilim dalları için eşit uygulanıyor olmaları
nedeniyle demokratik ve eşitlikçi, adaletli görülse de yukarıda belirtilen
nedenlerden dolayı bilim dalları içerisinde en az halk sağlığında sağlanabilir.
“Kendisi muhtaç Himmet Dede başkasına himmet ede” özdeyişi sanki halk
sağlıkçıları için söylenmiştir. Bunda 12 Mart ve 12 Eylül kıyımlarının ve kimi
halk sağlıkçısı hocalarımızın kraldan çok kralcı olmalarının rolü hiç yabana
atılmamalıdır. Bu hep böyle olmuş ve olagelmektedir. Artan üniversitelere
rağmen halk sağlığı kadroları biraz da bu nedenlerle bir türlü büyüyememiştir. Kongrede
bildiri halinde sunulması beklenen bir çalışmanın özetinden çıkarsadığımıza
göre Mayıs 2004 itibarıyla Türkiye’deki halk sağlığı uzmanlarının (TUS girişli)
440; doktoralıların (tüm mesleklerden) 132; yüksek lisanslıların 162 kişi,
toplam halk sağlığı meslek insanının 1015 civarında olduğu ortaya çıkarmıştır (4).
bunun ise yaklaşık 100 adedinin tıp fakültesi halk sağlığı anabilim dallarında hoca
düzeyinde akademisyen (prof., doç., Yrd. Doç., ve öğretim görevlisi) olduğunu;
akademisyenlerin büyük çoğunluğunun yarısı emeklilik yaşına yaklaşmış
profesörlerden oluştuğunu ve büyük çoğunluğunun ülkemizin batısındaki ve Ankara’daki
üniversitelerde olduğunu tahmin ediyoruz (5). Görünürde bir klinik hekimlik
anabilim dalındaki akademisyenlerle eşit haklarımız vardır, ama sonuçta atı
alan dışımızdaki klinik dallardır. Buna negatif ayırımcılık denmektedir ve
durum Anatole France’a atfedilen sosyal demokrasi tanımındaki gibidir: “Sosyal
demokrasi bir zengin ile köprü altı çocuğunun banka kurma eşitliğidir”.
Yaklaşık 90 000 (2001) hekimin % 46,3’ü uzmandır. Yukarıdaki halk sağlığı uzman
sayısından giderek uzman sayımızın % 1’ü halk sağlığı uzmanıdır (6). Bu
yüzdenin en az % 4 mertebesinde olması beklenir. Tüm doktoralıları ve yüksek
lisanslıları da işin içine katarsak A.B.D.’de yaklaşık 5000 kişiye bir halk
sağlığı uzmanı düşerken ülkemizde bu sayı son araştırmaya göre 66 842 kişiye bir
halk sağlıkçıdır (7, 8). Ülkemizde TUS kökenli halk sağlığı uzmanı başına düşen
nüfus ise 154 192 kişidir.
İyi ama bunun böyle olmasının ne zararı var; her
yardımcı doçentin doçentliğe, her doçentin de profesörlüğe yükselmesi gerekmez;
akademik kadrolaşma bir piramit gibi olmalıdır; diyebilirsiniz. Bu yönüyle,
yani yardımcı doçent ve doçentler içinde akademik yükseltilmenin ileri basmaklarına
yükselmeyi hedeflemeyen akademisyenlerin var olması koşuluyla haklı da
sayılırsınız. O zaman aramızda böyle seçimleri olan bazı yardımcı doçent ve
doçentlerle kimi profesörlerin (hatta
kimi öğretim görevlilerinin) toplumsal katkılarıyla halk sağlığında bu yazı
benzeri tartışmaları yapabilir, bilim dalı ‘Bir Ters Bir Düz Bültenleri’
çıkarabilir; yabancı dergileri değil de kendi bilim dergilerimizi yaşatabilir;
halk sağlığı anabilim dalımızda ve bilim topluluğumuzda, “2 Editörü ve en az beş değişik üniversitenin öğretim üyelerinden
oluşmuş danışmanlar grubu olan, bilimsel/sanatsal özgün araştırma makaleleri yayımlayan,
yılda en az iki kez yayımlanan ve son beş yılda düzenli olarak basılıp dağıtımı
yapılmış, üniversite kütüphanelerinde erişilebilir olan “Hakemli” dergi[1]”leri
oluşturabilir, yaşatabiliriz. Halk ve hekim eğitimi amaçlı konferanslar
vermek için yurdu bir baştan bir başa dolaşabilir; araştırma görevlilerimizi,
öğretim görevlilerimizi ve doçentlerimizi eğitebilir; sağlık politikalarını
yapanları ve baskı gruplarını ulusal ve uluslararası sağlık sorunları hakkında
bilgilendirebilir; baskı grubu oluşturabilir, meslek örgütümüzün halk sağlığı
ile ilgili kollarını ve uzmanlık derneğimizi bir sivil toplum örgütü olarak
işlevli kılabiliriz. Öğretim görevlilerimiz yardımcı doçentlerimize, yardımcı
doçentlerimiz doçentlerimize, yardımcı profesörlerimiz olan doçentlerimiz de
profesörlerimize yardım edebiliriz. En önemlisi ülkemizin en önemli halk
sağlığı sorununun inkârcılık olduğunu yüksek sesle haykırabilir, yazabilir ve
tartışabiliriz.
Durum hiçte böyle gözükmüyor. Kongrenin kitapçığına
ulaşmak için ayrıca bir seçenek yaratılmamış, ama ikinci kez bu kongrede
ulaşılabilirlik adına önemli bir kolaylık başarılarak kongreye kabul edilen
bildirilere elektronik ortamda ulaşılabilmenin koşulu yaratılmış. Kongrenin www.halksaglıgı.org ve http://www.halksagligi.org/bildiriler.php?syf=4&siras=id&bkelime=
adreslerine girin bakalım; halk sağlığı akademisyenlerimizin ya da akademisyen
adaylarının kongreye kabul edilen 462 adet sözlü ve poster araştırması ve panel
konusundan birkaçı hariç (4, 9, 10, 11, 12, 13, 14) kaç tanesinin ilgi alanları
inkârcılık ve 40 yıllık yalnızlığımızın sorunlarını ve çözümlerini kapsıyor?
Şimdi herkesin bir tek derdi var, nasıl olursa olsun yayın yapmak, daha fazla
yayın yapmak, akademik yükselmek (Yeni personel yasası da yayın faaliyetine
dayalı yükselmeyi hedefliyor), yabancı yayın yapmak daha da yükselmek. Sonra?
Yabancı dilde uzmanlık ve bilim dergisi yaratmak ve savunmak! Yani: 40 yılında,
Türkiye Halk sağlığı topluluğunun “Kim için, kimle ve nasıl halk sağlığı?”
sorularına yanıtlarının olmadığını inkâr etmek.
Üniversitelerimizde halk sağlığı bilimi eğitim ve
araştırma alt yapısı demek olan eğitim ve araştırma sağlık bölgelerimiz
olmadan; köy ölümleri, ölümlerin nedenleri, en çok görülen hastalık nedeni gibi
bilgilerimiz olmadan ve ve bu ülkede taşlar bağlı, köpekler salınmışken; bu ve
benzeri yabancı yayını ve İngilizce dil bilgisini olmazsa olmazlaştıran, baraj
ölçüt haline getirerek halk sağlığında araçlardan birisini tek amaç yapan yükseltme
kriterleri halk sağlığında sürdürülebilir değildir; bu ülkede yapılan halk
sağlığı bilimi ve uygulamalarına ve halkımızın sağlığına zararlıdır ve de
ülkemizin kapıldığı makro politikalar gerçeğinde eğitimde ve yükseltilmede
fırsat eşitliği açısından halk sağlığı anabilim dallarının büyümesinin aleyhine
konmuş engellerdir. Bunu bir yere yazın, beş yıl-on yıl sonra doğuştan beklenen
yaşam süremiz yeterse tartışalım.
Umur Gürsoy
NOT: Akıbetini yitirdiğim bu yazıyı 02.08.2005 tarihinde yayın organına (yolladım mı yollamadım mı; yayıncıda mı kayboldu, bilmiyorum. Yazıyı Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı A.D. Öğretim Görevlisi diye imzalamışım ve Türk Tabipleri Birliği'nin Toplum ve Hekim Dergisine yolladığım (yollayacağım) yazılar klasöründe ve 15.04.2017 tarihinde yazdığım bir yazıda kullanmak için "1999 yılında halk sağlığı ana bilim dalı sayısını" aradığımda buldum. Sayılar güncel değil, ama bu gün de güncel. Ocak 2005'de üniversiteden istifa ederek bahçeme çekilmiştim. Yazıyı saklamak (arşivlemek ve kullanıma sokmak için bu gün yayınlıyorum.
Yararlanılan Kaynaklar
1.
IX. Ulusal Halk
Sağlığı Kongresi Son Duyuru, www.halksagligi.org
adresine 02. 11.2004 tarihli ziyaret.
2.
Akdeniz
Üniversitesi Akademik Atama ve Yükseltme Kriterleri, http://www.akdeniz.edu.tr/ adresine 02.
11. 2004 tarihli ziyaret.
3.
Türk Tabipleri Birliği (2000), “Türkiye Sağlık İstatistikleri 2000”,
Ankara.
4.
E.Eser, P.Erbay Dündar, “Türkiye Halk Sağlığı Uzmanları Envanteri (Ara
Sonuçlar)”, http://www.halksagligi.org/bildiriler.php?id=407
adresine 02.11.2004 tarihli ziyaret.
5.
Gürsoy, U.
(2003), “Halk Sağlığında Geçerli Ulusal Bilim Dergisi Nasıl Olmalıdır ve Böyle
Bir Derginin Sorunları Nelerdir?”, Toplum ve Hekim, 18(6):463-70.
6.
T.C. Sağlık
Bakanlığı (2003), “Sağlık İstatistikleri-2002”, Yayın No: 653, Ankara.
7.
Devlet İstatistik
Enstitüsü (2004), http://www.die.gov.tr/konularr/nufusSayimi.htm
adresine 02.11.2004 tarihli ziyaret.
8.
Gürsoy, U.
(2004), “Kanser Savaşı ve Ulusal Ölçekteki Sorunları”, Bilim ve Gelecek
Dergisi, Ağustos 2004, 1(6):35-41.
9.
Pala, K., “Meslek
Hastalıkları Neredeye Gidiyor”, http://www.halksagligi.org/bildiriler.php?id=196
adresine 02.11.2004 tarihli ziyaret.
10.
F N Ayoğlu, S
Kıran, F Dursun, Z Şahin, “Zonguldak Havzası Maden Şehitleri Anıtı Anlatıyor:
Biz Kaç Yaşında Öldük?”, http://www.halksagligi.org/bildiriler.php?id=206 adresine
02.11.2004 tarihli ziyaret.
11.
K Tırpan, A Ünsal,
T Adapınar, “Eskişehir Kanser Kayıt Merkezi Açılması Öncesi ve Sonrasında
Kanser Kayıtlarının Karşılaştırılması”, http://www.halksagligi.org/bildiriler.php?id=265
adresine 02.11.2004 tarihli ziyaret.
12.
MG Polat, G
Karaca, “Gençlerin Fiziksel Aktivite Alışkanlığını Engelleyen Faktörlerin
İncelenmesi”, http://www.halksagligi.org/bildiriler.php?id=349
adresine 02.11.2004 tarihli ziyaret.
13.
E Osman, R Çetin
Seçkin, “Bursa İli Nilüfer İlçesinde Ölüm Nedenleri”, http://www.halksagligi.org/bildiriler.php?id=380
adresine 02.11.2004 tarihli ziyaret.
14.
B Kılıç, G
Aksakoğlu, “Eğitim Araştırma ve Sağlık Bölgelerinin 40 Yılı (1964-2004)”, http://www.halksagligi.org/bildiriler.php?id=385 adresine
02.11.2004 tarihli ziyaret.
[1] Akdeniz Üniversitesi
Senatosu’nun 16 Ekim 2002 ve 8 sayılı toplantısında değiştirilerek kabul ettiği
akademik yükseltme kriterlerindeki hakemli dergi tanımıdır.
