POPÜLİZMİN BİR ÖRNEĞİ: OBEZİTEYİ ÖNLEMEK İÇİN BİSİKLET DAĞITMAK?

Umur Gürsoy, Halk Sağlığı Uzmanı

"Şehir İçi Yollarda Bisiklet Yolları, Bisiklet İstasyonları ve Bisiklet Park Yerleri Tasarımına ve Yapımına Dair Yönetmelik", Resmi Gazetede yayınlanarak 03.11.2015 tarihinde yürürlüğe girdi. Politik ve yönetimsel kararlar da resimdeki üç-beş-yedi yanlışın bulunması temeline dayanan resimli bulmacalara benzer. Çevre ve sağlık konularında akılcı, çok alanlı bilime saygılı; toplumun bütün çıkar gruplarını karar alma düzeneklerine katan (demokratik) yönetimsel kararlar, daha az hatalı olur.

Türk Dil Kurumu (TDK) obezlik(ğ)i (obezite) “aşırı şişmanlık”; popülizm’i ise: “1. Politik durumu dramatize ederek halkın ilgisini uyandırmak amacıyla yapılan politika; 2. Halk yardakçılığı” olarak tanımlıyor. Konumuza hangi popülizm tanım uyar; siz karar verin.

Her ne kadar ihtiyacından fazla kalorili besin tüketmeye ve hareketsizliğe bağlansa da şişmanlığın genetik nedenleri de vardır. “Yapılan çalışmalar şişmanlık oluşumunda kalıtım veya genetik faktörlerin % 25-40 oranında rol oynadığını göstermiştir.”.(1) Sigara içenlerin ve obezlerin ‘daha az yaşadıkları’ için “kısa dönemde sağlık maliyetleri yüksek olsa da uzun dönemde sağlıklı insanlara göre daha az sağlık maliyetine yol açtıklarını” gösteren bir araştırmaya göre “Hollanda sağlık sistemi, her obez kişi başına erken ölüm nedeni ile 50.000 USD (2007) tasarruf etmektedir.”.(1) Bu nedenle şişmanlık iktidarların işine gelebilir, ancak obezliğin yol açtığı hastalıklar (kas-iskelet, eklem ve kalp-beyin damarı hastalıkları, yüksek kan basıncı, ileri yaşta görülen şeker hastalığı, kanser vb.) nedeniyle sağlıksız ve verimsiz bireyler sağlık dışı toplumsal maliyet artışlarına da yol açarlar. Bu nedenle iktidarlar aşırı şişmanlık ile savaşmak isterler.

Sağlık Bakan(lığ)ının (SB) açıklamasından halen %33’ler mertebesinde olan “normal kiloluların oranının yüzde 50'lilerin üzerine çıkartılmak” istendiğini; … toplumun teşvik edilmesi için belediyelere her bir metrelik bisiklet yolu için bir; toplam 1 milyon bisiklet dağıtılacağını;… Kampüste bisiklet alanı oluşturan üniversitelerin de projeye dahil edileceğini; … belediyelerden bu konuda çok talep geldiğini ancak Çevre ve Şehircilik Bakanlığının onaylı projesiyle gelen başvuruların sayısının az olduğunu”; anlıyoruz.(2) SB’nın bisiklet dağıtımı için bildiğimiz tek ölçütü; ‘belediyeler veya üniversitelerce yapılacak nitelikli bisiklet yolunun her bir metresi başına’lık ve ‘2015-2018 yıllarında seçmeli spor ve fiziki etkinlik dersini açan’ veya ‘Bisiklet Modülü’ dersini uygulayan okulların 5., 6. ve 7. sınıf öğrencisi olmak’tır. SB’nın dağıtacağı bir milyon bisikletin karşılığı bin km bisiklet yoludur.(3,4)

Bisiklet yollarının artışı ve trafik kazalarının azaltılması, uzunca bir zaman önce (1999) taslak dokümanı üniversite halk sağlığı anabilim dallarına da görüş almak için yollandığı halde hâlâ nihai dokümanı yayınlanmayan SB Çevre Sağlığı Eylem Planı’nın içindeki, ancak ‘obezliğin’ değil, ‘trafik kazalarının’ ve ‘hava kirliliğinin azaltılmasının’ bir hedefi idi.(5,6) Hedeflerde konulan artış oranlarına izleyebilmek için ‘halen var olan’ı (yani ‘payda’yı) bilmek gerekir. Bisiklet sayımız, bisiklet yollarımızın uzunluğu; ulaşım amaçlı bisikletlilerin yolcu-km* (7) uzunluğu ve bisikletli ulaşımın yolcu-km/yıl oranı hakkında ülke genelini temsil eden hiçbir istatistiğe sahip değiliz. Türkiye İstatistik Kurumuna (TÜİK) göre, 2014 yılı için devlet, il ve otoyollarımızda karayolu motorlu taşımacılığına dayalı toplam 276.073.000 milyon yolcu-kilometresi (kişi başına yaklaşık 0,28 km) yapılmıştır. Bu veride şehir içi yolcu-km verileri yoktur. 2006-2007 yıllarında yapılan İstanbul il idari sınırları ve İzmit-Gebze ilçesini kapsayan, 90 bin hanedeki %80 cevaplanma oranıyla 263.768 birey görüşmesine ve 360 bin yolculuk sayısına sahip bir hane halkı araştırmasına göre,  İstanbul ve Gebze’de yolculukların % 49’u yaya, %2’si deniz, %1’i de demiryolu ile ve toplamın % 70’i de toplu taşıma araçları ile yapılmaktadır. İstanbul ve Gebze’de “…tüm yolculuklar içerisinde bisiklet ulaşımının oranı sadece %0,05’te kalmaktadır.”.(8,9) İstanbul Bisiklet ve Yaya Yolları Projesine göre 2023 yılına kadar İstanbul’da 1004 km bisiklet ve yaya yolunun yapılması tasarlanıyor, ama bu uzunluğun ne kadarının bisikletlilere ait olacağı anlaşılmıyor.(10) Resmi olmayan bir kaynağa göre (2013), Türkiye’de bisiklet sayısı 30 milyon adettir.(11) Bunların kaçının ulaşımda kullanıldığını; kaçının eğlence ve spor amaçlı, kaçının ise çocuk-erişkin tipi olduğunu bilmiyoruz.

Bisiklet Dağıtmadan Önce ‘ICD-10 Hastalık ve Ölümün Dış Sebepleri Kodlarını ve İlgili Tanımlamalar’ı ve Yol Durumunu Bilmek Gerekir

Trafik Kazaları Yardım Vakfı Başkanı Prof. Dr. Rıdvan Ege’nin açıklamalarına göre (2003), son 42 yılda ülkemizde karayolu uzunluğu 2,3 kat artarken sürücü sayısı 70 kat; motorlu araç sayısı ise 77 kat artmıştı.(5) TÜİK’in yeni açıklama ve verilerine göre 2013 yılı verilerine göre Türkiye’de il ve devlet yolu uzunlukları 2008 yılına göre %2,4 arttı.(12) 2008’e göre 2013’de ise motorlu taşıtlar %30,3, sürücüler %38,1; toplam kazalar %27,1 oranında arttı. 2014 verilerine göre trafik kazasına bağlı ölümlerin %35,3’ü; buna karşılık yaralanmaların % 67,2’si kent içi yollarda olmaktadır. 2008’den 2013’e kent içi ölümlerde %13,3’lük bir azalma; buna karşılık trafik kazasına bağlı yaralanmalarda %72,6’lık artış olmuştur.**(13) Kent merkezlerinde yeterli olmayan otopark ve garajlar yüzünden kaldırım, yol kenarı, sokak, cadde ve bisiklet yollarının motorlu taşıtlarca işgali her yıl artarak devam etmektedir.(5) TÜİK’e göre, 2015 Eylül ayı sonu itibarıyla kırsal alanda olduğunu var saydığımız traktörler hariç; Türkiye’de, büyük çoğunluğu il ve ilçe merkezlerinde ve büyükşehirlerde bulunan 18.044.471 motorlu araç vardır. Ortalama büyüklükte bir araba gece ve gündüz ayrı ayrı olmak üzere için 6-12 m²’lik (ort. 9 m²) park yerine gereksinir. Otomobiller ve onun yollar, otoparklar, benzin istasyonları vb. gibi ikincil etkilerinin belirlediği gündelik yaşam, kentlerdeki çoğu kamunun malı ve kullanımında olan kentsel alanların ve arazileri, büyük bir çoğunluğu yaya ve çocuk olan kesimin aleyhine işgal eder. Bir araba, sürüş veya otopark dışı park durumunda (ki ülkemiz de bu, kent merkezlerinde yaya kaldırımlarını da kapsar) tampon tampona gidiş veya duruş halinde ortalama beş metrelik karayolu şeridini kaplar.(5) Bu işgal 2015 Eylül ayı otomobil sayımıza göre toplamda 90.222 km’dir. İnsanların yaşadığı ve bisiklete bindiği en önemli alan olan şehir içi yolların ve parkların sorumluluğu belediyelere ait olup kent içi yol uzunluğu ile ilgili Türkiye’yi temsil eden bir istatistiğe internet kaynaklarında rastlayamadık. Varsa; il, il, tek tek, araştırılması gerekmektedir. Bir örnek vermek gerekirse traktör hariç motosiklet dâhil 2015 Eylül itibarıyla İstanbul’daki 3.551.784 adet motorlu taşıt; sürüş veya otopark dışı park durumunda İstanbul Büyükşehir Belediyesinin sorumlu olduğu 29.702 Km’lik (2010) kent içi yol uzunluğunun yaklaşık % 60’ını işgal eder (17.759 km).(8) Bir başka resmi açıklamaya göre yaşadığım kent Osmaniye’nin merkez ilçesinde “kazalara karışan araç cinslerinin %50’ sinin bisiklet, elektrikli bisiklet ve motosiklet”tir.(14)

Resmi olmayan bir kaynağa göre “Türkiye’de 2012 yılında bisikletlilerin karıştığı 5.254 tane kaza da 41 kişi” ölmüştür.(15) Türkiye’nin hastalık nedenlerine göre nitelikli istatistikleri, dolayısıyla TÜİK kazaları ve Uluslararası Hastalık Sınıflandırmaları-10 (ICD-10) ‘kod’larına ve ‘taşıma kazalarıyla ilgili tanımlamalar’ına göre ‘Hastalık ve ölümün dış sebepleri: V01-V99 Taşıma kazaları’ istatistikleri hâlâ ulaşılabilir değildir.(16,17) Bu yüzden trafik kazasına karışan, ölümlü veya yaralanmalı bisiklet kazalarını ve nedenlerini derinlemesine inceleyemiyoruz. Bisiklet gruplarının gönüllü çabaları ile topladıklarını başlangıç alarak tarafımdan ve basın haberlerinden yapılan internet taramalarına göre Türkiye’de bisikletlilerin karıştığı trafik kazalarında 2014 yılında 30; 2015 yılında kasım ayı sonuna kadar da 61 bisikletli ölümü gerçekleşmiştir. Artış iki kattır. Bu incelemeye göre, trafikte bisikletli ölümlerinin 2014’de % 16,7’si, iki katından fazlasıyla 2015’de ise %36,1’i 15 yaş ve altında gerçekleşmiştir.(18,19) Ülkemizdeki bisikletli ulaşımın azlığı nedeniyle bütün bisiklet yolculuklarının; özelde de çocuk yaş grubunun yolcu-km oranları çok küçük olduğu için bisiklet yolculukları sırasında oluşan trafik kazası ölümleri motorlu taşıt kazası ölümlerine göre çok fazladır. Bisiklet, Türkiye’de Avrupa’ya göre daha tehlikeli bir ulaşım aracıdır.

Sonuç olarak obezliğin çarelerinden birisi de hareket etmektir, ama insanların bisiklete binecek ve yürüyecek güvenli yaya ve gezinti yollarının olmadığı şehirlerde bisiklete binmek çok tehlikelidir. Türkiye’de bisiklet dağıtmak; denetlenmesi zor ve tehlikeli bir obezlik savaşımı yoludur. Bunun yerine daha tehlikesiz ve kolay olanı; sokakların sağ şeritlerindeki ve kaldırımlarındaki otomobil işgallerine son verecek çevre sağlığı eylem plan ve politikalarını yaşama geçirerek bütün yollarımızı yayalar ve bisikletlilerimiz için güvenli hale getirmektir.

Kaynakça:

1 . https://tr.wikipedia.org/wiki/Obezite

2.       http://www.hurriyet.com.tr/saglik-bakani-mehmet-muezzinoglu-ucretsiz-bisiklet-dagitilacak-28560382

3.       Sağlık Bakanlığı Tarafından Bisiklet Desteği Sağlanacak Belediyeler İçin Bisiklet Yolu Kriterleri. http://www.saglik.gov.tr/TR/belge/1-40076/saglik-bakanligi-tarafindan-bisiklet-destegi-saglanacak-.html?vurgu=bisiklet

4.       Sağlık Bakanlığından öğrencilere bisiklet müjdesi. http://www.basaksehirport.com/saglik-bakanligindan-ogrencileri-bisiklet-mujdesi-37459.html

5.       Gürsoy U. Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları. https://www.ttb.org.tr/kutuphane/enerji.pdf

6.       Çevre Sağlığı Ulusal Eylem Planı. Yayınlanmamış taslak belge. Sağlık Bakanlığı: 01.12.1999.

7.       Ulaşım Ölçü Birimleri. https://en.wikipedia.org/wiki/Units_of_transportation_measurement

8.       İstanbul Büyükşehir Belediyesi.  İstanbul Metropoliten Alanı Kentsel Ulaşım Ana Planı (İUAP). Mayıs 2011. http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/kurumsal/Birimler/ulasimPlanlama/Documents/%C4%B0UAP_Ana_Raporu.pdf.

9.       http://www.istka.org.tr/content/pdf/Bisiklet-Yollari-Yol-Guvenlgi-Kriterleri-.pdf

10.    Bisiklet ve Yaya Yolları Projeleri. (bağlantı açılmaz ise google’da bu isimle arama yapınız). www.ibb.gov.tr/_.../download.aspx?...Bisiklet%20ve%20Yaya%20Yollar...

11.    Erli TY. Bisiklet, çevre ve sağlığa 100 milyar $ katkı sağlıyor. http://www.dunya.com/spor/bisiklet-cevre-ve-sagliga-100-milyar-katki-sagliyor-190142h.htm

12.    http://www.milliyet.com.tr/turkiye-de-il-ve-devlet-yolu-uzunluklari-manisa-yerelhaber-449325/

13.    http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18760

14.    Osmaniye’de denetim artı, kazalar azaldı. http://www.milliyet.com.tr/osmaniye-de-denetim-artti-kazalar-azaldi-osmaniye-yerelhaber-222012/

15.    Manisada “Bisikletli Ölümler Dur!sun” Eylemi. http://www.bisiklethaber.com/2013/08/manisada-bisikletli-olumler-dursun-eylemi/

16.    TÜİK. Motorlu Kara Taşıtları İstatistikleri-2013. file:///C:/Users/User/Downloads/-5266616783049227361..pdf

17.    Hastalık ve ölümün dış sebepleri (V01-Y98). http://www.istanbulsaglik.gov.tr/w/sb/bisi/verigiris/icd/20aciklama.pdf  

18.    Trafik Kazalarında Kaybettiğimiz Bisikletli Dostlarımız. http://www.bisikletforum.com/konu/trafik-kazalarinda-kaybettigimiz-bisikletli-dostlarimiz.111556/

19.    Deniz Kırımsoy ve arkadaşlarının paylaşımları. Bisiklet Kazalarını Önleme Platformu. https://www.facebook.com/groups/bisikletlilertrafikte/

---

*Bir yolcunun bir taşıtla gittiği kilometre cinsinden ortalama uzaklık miktarı, yolcu-km (passenger-km-pkm).

** Hesaplamalar TÜİK. Karayolu Trafik Kaza İstatistikleri-2014 verilerinden tarafımızdan yapılmıştır.