TOKSOPLAZMA COĞRAFYASI: KEDİ KİM, FARE KİMLER?

Umur Gürsoy, Halk sağlığı uzmanı

National Geographic Türkiye’ dergisinin Ocak 2013 sayısındaki “Kedi Dedektifi” başlıklı o kısa ama çok önemli yazıyı unutmuştum.¹ Türkiye’nin de içinde olduğu orta-doğu ve doğu coğrafyasındaki bitmeyen savaşlar; Türklerin ‘İslâmın Kılıcı’ sıfatını alacak kadar kendilerini asker millet olarak tanımlamaları ve son seçimde ortaya çıkan tabloyu beğenmeyen yöneticilerin açıklamalarından, MHP’nin hiçbir hükümet ortaklığı içinde olmayarak barışçı girişimleri zora sokan tutumları vb. ve sonra birden ve bu kez çok fena tırmanan PKK ve İŞİD terörü, beni bu esrarengiz konu ile tekrar ilgilenmeye yöneltti:

Acaba, bizim siyasetçilerimizin hangileri yaşadıkları ailevi ve çevresel ortamlar nedeniyle kedi ve farelerin bulunduğu ortamlarda yaşamıştı? Kedilerde ve bütün memelilerde yaşayan; kedi pisliğindeki yumurtalarıyla (kist) insana ve diğer hayvanlara bulaşan; fareleri ve diğer memelileri ara konak olarak kullanan, hastalığı uzun süre belirti vermeden veya çok hafif belirtiler vererek seyreden toksoplazma gondii parazitini toplumumuzun azımsanmayacak yüzdesinin bilmeden (gizlice) vücudunda taşıyor olması ile artan toplumsal huzursuzluk, iç savaşlar ve terör arasında bir ilişki var mıydı?

Zira, Çek asıllı kedi dedektifi ve evrim biyoloğu Jaroslav Flegr, toksoplazmanın kedilere fareler yoluyla geçtiğini, parazitin farenin beynini kontrol altına alarak kediye karşı cesur, tehlikeye ölümüne atılmaya açık hale getirdiğini keşfetmiş. Parazitin kendisine de geçtiğini 1990 yılında öğrenen Flerg, tokzoplazmanın kendi beynini de kontrol altına almış olabileceğinin düşünerek bunun böyle olup olmadığını araştırmış ve şüphelerinde haklı çıkmış. Çünkü daha önce yapmadığı, kendine uymayan, ancak yeni bir taşıyıcıya geçme ihtiyacındaki parazite uygun bazı tuhaf davranışları varmış. Örneğin: Trafikte cadde geçiyor ve fakat sürücüler korna çaldığında kenara çekilmiyormuş. Araştırmaları sonucunda kanında toksoplazma paraziti taşıyan kişilerin trafik kazalarına karışma oranının toksoplazma bulunmayanlara göre 2,6 kat fazla olduğunu bulmuş.² Yazar, bu sonucun yani latent toksoplazma (belirtisiz, gizli, tipik hastalık belirtileri göstermeyen, genel tekniklerle izlenmesi zor) enfeksiyonu geçirenlerin tahmin edilemeyecek kadar çok sayıda halk sağlığı ve ekonomik sorunlara yol açacağını ifade ediyor. 

Dünya nüfusunun % 30-60’ının kanında bulunan bu parazit kırsal ve yoksul bölgelerde yaşayanlarda daha fazla görülüyor. Soğuk iklimlerde (örneğin İsveç’te % 5’den az) ve yüksek irtifada görülme sıklığı azalan tokzoplazma geçirenlerin Türkiye’deki oranı bilmiyoruz, ama gebe kadınlarda bu oranı: %17,3-78,0.^3,4

Bağışıklık düzeni zayıflayan durumunlarda (örn: gebelikte düşük ve ölü doğumlara neden oluyor) ve AİDS gibi hastalıklarda tokzoplazma çok tehlikeli oluyor. İnsan ve fare beyinlerinin benzerlikleri göz önüne alındığında (aynı anatomiye sahipler ve aynı nörotransmiterleri kullanıyorlar), ortaya şu soru çıkıyor: Eğer toxoplasma, farelerin davranışlarını, temel içgüdülerini değiştirebiliyorsa, acaba bir insanda da benzer bir etkiler yapar mı?⁵

Kaliforniya Üniversitesi Ekolojik Analiz ve Sentez Ulusal Merkezi tarafından desteklenen İnsan Kültürel Çeşitlilik Çalışma Grubu'nda analiz kalıbı ve sürecinin bir parçası olan bir araştırmaya göre, her ne kadar Türkiye’de beklenden daha az nevrotiklik çıktı ise de kontrol grubuna göre toksoplazmalı grupta beş kat nevrotiklik bulunmuş.⁶ Araştırmacı Lafferty’e göre toksoplazma taşıyan insanlarda daha fazla olan ‘suçluluğa yatkınlık’a ek olarak; yapılan psikolojik testlerde: Paraziti taşıyan kadınların daha cana yakın, dışa dönük ve arkadaş canlısı; daha akıllı, kurallara bağlılık gösteren; saygılı, vicdanlı, akıllı, uygun, ahlakçı, ağırbaşlı; kuralcı, sıcakkanlı; başkalarına dikkatli, bağlı; nazik, uyumlu ve katılımcı oldukları görülmüş. Taşıyıcı erkeklerin ise daha kıskanç ve şüpheci, daha fazla içine dönük ve yeniliklerden ve belirsizliklerden kaçınan; tutucu, daha az akıllı ve daha tepkisel; sert, sadık; sabırlı, yavaş; tutumlu, duygusal reaktif; değişken, duygulardan çabuk etkilenen; duygusal olarak daha dengesiz  ve kolayca üzülen kişiler olarak bulunmuş.^3,6 Makaleyi yorumlayan Dr. Çakan: “Acaba … tokso mu erkeklerimizi başka erkekle konuştu diye karılarını öldürmeye dek götüren kıskançlığa sürüklüyor?” diye soruyor.³ Toksoplazma bu kadarla kalmıyor. Şizofreni, pipolar bozukluk (Manik Depresif Reaksiyon), çeşitli kaygı bozukları (enksiyete), alzheimer ile ilişkisi olduğu saptanan latent toksoplazma pozifliği ile ilgili trafik kazaları arasındaki ilişki Türkiye’de de çalışılmış.^{9, 7} Ayrıca böbrek yetmezliklerine ve kalp romatizmasına neden olduğunu bildiğimiz kızıl ve streptokok enfeksiyonlarını geçirenlerde obsesif kompulsif bozukluk (takıntı)  ve tik hastalıklarının da fazla görüldüğüne dair çalışmalar da var.^{8, 9}

Örneğin “başvuruda bulunarak askere alınmayı ve terörle mücadelede görev yapmayı isteyen çok sayıda yurttaşın”¹⁰ ve Doğu ve Güney-Doğu Anadolu’da pek çok ili kan gölüne çeviren acımasız terör örgütü üyelerinin kanlarında toksoplazma gondii paraziti ve streptekok enfeksiyonu varlığı araştırılıp tedavi edilmeleri mi gerekiyor? Ya da ABD başkanlık seçimlerinde başkan adaylarını kolesterol düzeylerinin dahi tartışma konusu olduğu bir dünya da bizler de bu sıcak toksoplazma coğrafyasında artık, parti liderleri ve milletvekili adaylarının ve silah taşıyan herkesin toksoplazma ve streptokok enfeksiyonu geçirmiş olmadıklarını kanıtlamalarını mı istemeliyiz? Sağlık ekoloji, çevre sağlığı ve savaş birbiri işte bu kadar yakın ilişkili anlayacağınız. Ve çözümü çok derinlerde olan sorunlar ve çözüm arayışları halkın sağlığını bu denli ilgilendiriyor.

Kaynakça:

1.       Kedi Dedektifi. National Geographic Türkiye. Ocak 2013:72.

2.       Flegr J., Havlícek J., Kodym P., Malý M., and Smahel Z. Increased risk of traffic accidents in subjects with latent toxoplasmosis: a retrospective case-control study. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC117239/. Erişim Tarihi: 07.09.2015.

3.       Dr. Nedim Çakan’dan “Delirten Parazitler”. http://timursumer.com/?p=4630. Erişim tarihi: 11.08.2015.

4.       Öcal M. http://www.guncelpediatri.com/makale_302/Toksoplazmozis-Derleme. Erişim Tarihi: 07.09.2015.

5.       Carl Zimmer C. The Return of the Puppet Masters. http://scienceblogs.com/loom/2006/01/17/the-return-of-the-puppet-maste/. Erişim Tarihi: 07.09.2015.

6.       Lafferty KD. Can the common brain parasite, Toxoplasma gondii, influence human culture? http://rspb.royalsocietypublishing.org/content/273/1602/2749.full.pdf+html. Erişim Tarihi: 07.09.2015.

7.       "Enfeksiyonlar Trafik Kazalarını Artırıyor". http://www.haberler.com/enfeksiyonlar-trafik-kazalarini-artiriyor-2653662-haberi/. Erişim Tarihi: 10.09.2015.

8. Ray PÇ ve ark.  Çocukluk Çağı Obsesif Kompulsif Bozukluğunda PANDAS  ve Hiper immunoglobulin D Sendromu Birlikteliği: Olgu Sunumu.  22. Ulusal Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı Kongresi. 22-24 Nisan 2012:48

9. Ayşegül Yolga Tahiroğlu ve ark. Çocukluk Çağı Obsesif Kompulsif Bozukluğunda İmmün Etyoloji. 19. Ulusal Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kongresi. Antakya:14-18 Nisan 2009;48.

10. Genelkurmay: Vatandaşlar askere alınmak için başvuruyor. http://www.mynet.com/haber/guncel/genelkurmay-vatandaslar-askere-alinmak-icin-basvuruyor-1944003-1. Erişim Tarihi: 07.09.2015.

Not: Eylül 2015 tarihinde Halkın sağlığı.org sitesinde yayınlanmıştır. Site yayınına son verince buraya taşıdım.