Yayın Bilgisi: Gürsoy U. Çevresel Etki Değerlendirme Raporlarının Değerlendirmediği Çevre: İnsan Sağlığı. Hatay: Hatay’ın Çevre Sorunları ve Çözüm Önerileri Sempozyumu Bildiri Kitapçığı. 28-30 Mayıs 2015:8.
ÇEVRESEL ETKİ
DEĞERLENDİRMESİ RAPORLARININ DEĞERLENDİRMEDİĞİ ÇEVRE: İNSAN SAĞLIĞI
Umur
Gürsoy[1]
Giriş ve Amaç
75 mesleğin
üyelerini ve 36 bilim disiplini ilgilendiren multidisipliner bir alan olan
biyolojik, kimyasal ve fiziksel etkenlerin insan sağlığına etkileri, halk
sağlığı biliminin yan dal uzmanlık alanı olan çevre sağlığının 16 temel başlığı
altında incelenir.1 Aynı zamanda 1.
Sınıf gayrı sıhhi müessese (GSM) olan işletmelerin “ÇED Uygun” kararları, Gayrı Sıhhi Müessese (GSM)
(Sağlığa aykırı işletme) mevzuatımıza göre, ‘Yer Seçim İzni’ (YSİ) yerine geçer ve
ÇED raporundaki mesafeler esas alınır.2 ÇED raporlarının hazırlanma ve incelenme
aşamalarında insan sağlığını korunmasından doğrudan sorumlu sağlık meslekleri
üyeleri yoktur. ÇED raporlarına sağlıkla ilgili verilen tek katkı olan İl halk
sağlığı müdürlüklerinin ÇED raporu görüşleri “Yasa ve yönetmeliklere aykırı
olmamak kaydıyla uygundur” şeklinde kalıp cümlelerdir.3
Bu
araştırmada, Hatay İli’nde çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) UYGUN kararları
verilmiş veya ÇED başvurusu yapılmış bazı termik santral (TES) ÇED Raporları
incelenerek, aynı zamanda 1. Sınıf gayrı sıhhi müessese (GSM) olan bu işletmelerin ÇED
raporlarının ‘Yer Seçim İzni’ (YSİ) ve ‘Sağlık Koruma Bandı Mesafesi’
(SKBM) yerine geçmesinin halk sağlığı sakıncalarının bilimsel bilgiye
dönüştürülmesi amaçlanmıştır.
Gereç ve Yöntem:
Araştırma, OLUMLU”
bulunan veya ÇED başvurusu yapılan bazı TES’lerin (bkz. Tablo 1) Çevre ve
Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB) web sayfalarından çeşitli tarihlerde indirilen ÇED
raporlarının elektronik kopyaları ve ulusal ve uluslararası kaynaklarındaki
sağlık istatistik ve araştırmalarının okunması ve sağlık koruma bandı, sağlık,
halk sağlığı, çevre sağlığı, endemik hastalık, sosyal, ekonomik, sakatlık,
özürlülük, astım, KOAH, kanser gibi kimi sözcüklerin metinde taranması yoluyla
yapılması tasarlanmış, ancak bildiri kabul ve gönderme takvimindeki zaman
aralığı kısalığı nedeniyle sadece bir işletmenin ÇŞB tarafından uygun bulunmuş
olduğu tahmin edilen ÇŞB web sayfasından indirilenler içinde SKBM verilen Selena Kömür
Santralının 2631 sayfalık nihai ÇED raporu metni e- kopyası incelenmiştir
(bkz. Şema 1 ve Tablo 1).4
Tablo 1 Selena Kömürlü Termik
Santralının Çevre ve Şehircilik Bakanlığı e-ÇED Çevrim İçi ÇED Süreci Yönetim
Sistemi Adresindeki Yayınlanan 18.07.2014 proje başvuru tarihli ÇED raporları
ve hazırlanış tarihleri4
|
||||
e-ÇED
raporunun web sayfasında görünen adı
|
Sayfa Sayısı
|
Rapor çeşidi
|
Hazırlanış tarihi
|
Sağ. Kor. Bandı Mesafesi
|
2779
|
Nihai
|
Eyl.14
|
Yok
|
|
2687
|
Nihai
|
Tem.14
|
Yok
|
|
2631
|
Nihai
|
Eyl.14
|
Var
|
|
2631
|
Nihai
|
Eyl.14
|
Var
|
|
ÇED raporu
bir sayfasında yaklaşık 56 satır bulunduğu gözlemimizden hareketle bir sayfadan
az metinlerin sayfa sayısı: 1/56= yaklaşık 0.018 sayfa olarak hesaplanarak
verilmiştir. Aranan sözcükler metin içerisindeki “bul-find” menüsünden büyük
küçük harf duyarlı olarak aranmıştır.
Araştırma 2015 Mayıs ayı
içerisinde yapılmıştır.
Araştırmamızda Çukurova
havzasındaki büyük hava kirleticilerinden sadece İskenderun Körfezi kıyısına ve
Hatay ili sınırları içine yapılan ve yapılacaklar incelenmiş, Yumurtalık Sugözü’ndeki
iki TES dışındaki Adana ilindeki termik santral yatırımları ve çimento
fabrikaları incelemeye alınmamıştır.
Metinde geçen “Selena ÇED raporu” ve
“rapor” ifadeleri aksi belirtilmedikçe 2631 sayfalık rapor metnini ifade eder.
Bulgular:
ÇED
raporları mevzuat gereği ticari firmalara hazırlatılan müşterisini memnun
edecek, başvurunun sonucunun “uygun” olmasını sağlamak üzere hazırlanan kısıtlı
beyanlardır. Hatay ilinde 03.12.1993 tarihinden itibaren olumlu ÇED raporu
almış 102 yatırım vardır.5 Bunların
14 adedi 2014 yılında, bir tanesi de 2015 yılında verilmiş; 2015 yılındaki (Şubat ayı) bir başvuru “Mevzuattan İade ya
da ÇED Olumsuz” kararı almıştır.6
Araştırmamızın kapsadığı zaman dilimi olan 1993 yılından Nisan 2015 tarihine
kadar Hatay İlinde ÇED raporu uygun bulunan veya ÇED raporu başvuru aşamasında
olan termik santralların listesi Tablo 2’dedir.
Halen Aralık 1993’den günümüze
(Mayıs 2015) İskenderun Körfezi havzasında birisi Adana ili Yumurtalık İlçesi
sınırlarında olup DGÇS olan biri dışında tamamı kömürle çalışacak kurulu
güçleri toplamı 6593 MW olan altı TES yatırımı vardır.8,7 Basından ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı duyurularından
öğrendiğimize göre birisi Yumurtalık Serbest Bölgesi içine birisi de Hatay
Samandağı ilçesi sınırlarında iki adet çimento fabrikası girişimi vardır.9,10
Tablo 2’de verilen bütün santralların ÇED Raporları
için geçerli genel bulgular:
Genel olarak listesi verilen işletmelerin ÇED
raporlarında ilin
veya yakın köylerin bazı niteliksiz nüfus bilgileri vb. dışında bölgenin sağlık durumu ile ilgili veri yoktur. Raporlarda, ulusal hava kirliliği
verileri ya verilmemiş ya da birkaç ayı içeren ölçümler yetersiz olduğu halde “hava
kirliliğinin önemli boyutlarda” olmadığı yazılıdır.
ÇED iptal olanlar:
2X600 MW kurulu
gücündeki ilk ünitesi
Ağustos-2014’de, ikinci ünitesi Aralık-2014’de ticari işletmeye girmiş olan Diler
Holding (yüklenicisi Atlas Enerji) olan Yazıcı Sarıseki Demirçelik Kömürlü
Termik Santralının11 ve inşaatı biten
Egemer Erzin Doğalgaz çevrim santralının ÇED raporları mahkemece iptal
edilmiştir.12,13
Tablo 2
Aralık 1993'den sonra Hatay ve Yumurtalık'ta ÇED raporu OLUMLU bulunan Termik
Santrallar7
|
|||||||
ÇEVRE VE
ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI
ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ, İZİN VE DENETİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ KARARLARI LİSTESİ (GÜNCELLEME TARİHİ: 17 NİSAN 2015) |
|||||||
KARAR NO
|
KARAR
TARİHİ
|
PROJENİN ADI
|
PROJE SAHİBİ
|
İLİ
|
PROJE YERİ
|
RAPORU HAZIRLAYAN KURUM/KURULUŞ
|
KARAR SONUCU
|
1552
|
13.08.2008
|
DİLER İSKENDERUN TERMİK SANTRALI
VE KÜL DEPOLAMA TESİSİ (ISIL GÜCÜ 1507 MW)
|
DİLER ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
|
HATAY
|
İSKENDERUN, İSKENDERUN OSB
|
ÇINAR MÜHENDİSLİK MÜŞ.VE PROJE
HİZM.LTD. ŞTİ.
|
OLUMLU
|
1894
|
07.05.2010
|
ERZİN DOĞALGAZ KOMBİNE ÇEVRİM
SANTRALİ PROJESİ (ISIL GÜCÜ 990 MW)
|
EGEMER ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
|
HATAY
|
ERZİN İLÇESİ, AŞAĞI BURNAZ MEVKİİ
|
ARMADA EĞİTİM VE BELGELENDİRME
DAN. MÜH. İÇ VE DIŞ TİC. LTD. ŞTİ.
|
OLUMLU
|
1947
|
28.07.2010
|
DİLER İSKENDERUN TERMİK SANTRALI,
2. ÜNİTE İLAVESİ
|
ATLAS ENERJİ YATIRIMLARI ÜRT.A.Ş.
|
HATAY
|
İSKENDERUN
|
ÇINAR MÜH.MÜŞ.VE PROJE
HİZ.LTD.ŞTİ.
|
OLUMLU
|
3578
|
13.08.2014
|
TOSYALI İSKENDERUN TERMİK SANTRALİ
(ENDÜSTRİYEL ATIK (KÜL) DEPOLAMA ALANI DAHİL- SANTRALİN KURULU GÜCÜ 1200
MWE/3012 MWT)
|
TOSYALI ELEKTRİK ÜRETİM SANAYİ VE
TİCARET A.Ş.
|
HATAY
|
İSKENDERUN İLÇESİ II. OSB
|
ÇINAR MÜHENDİSLİK MÜŞAVİRLİK A.Ş.
|
OLUMLU
|
3668
|
12.11.2014
|
SELENA KÖMÜR SANTRALİ (ISIL GÜCÜ
936 MW)
|
SELENA ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
|
HATAY
|
ERZİN İLÇESİ, AŞAĞIBURNAZ
SINIRLARI İÇERİSİNDE
|
ARMADA EĞİTİM VE BELGELENDİRME
DAN. MÜH. İÇ VE DIŞ TİC. LTD. ŞTİ.
|
OLUMLU
|
3685
|
27.11.2014
|
ATAKAŞ TERMİK SANT.(660MWe/1.775
MWt)ENTEGRE PROJESİ
|
ATAKAŞ ELEK.ENJ.ÜR.A.Ş.
|
HATAY
|
İSKENDERUN İLÇESİ, İSKENDERUN
2.OSB
|
ÇINAR MÜHENDİSLİK MÜŞAVİRLİK A.Ş.
|
OLUMLU
|
3555
|
14.07.2014
|
HUNUTLU ENTEGRE TERMİK SANTRALİ 2x
(600 MWE/616 MWM/1332,8 MWT) (KÜL DEPOLAMA SAHASI VE İSKELE)
|
EMBA ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
|
ADANA
|
YUMURTALIK İLÇESİ, SUGÖZÜ
(HUNUTLU) KÖYÜ
|
MGS PROJE MÜŞ. MÜH. TİC. LTD. ŞTİ.
|
OLUMLU
|
Çukurova-İskenderun
körfezi havzasında hali hazırda Sugözü Termik Santrali, İskenderun Demir Çelik
fabrikası, Atakaş Demir Çelik fabrikası, bazıları hurda demir-çelikten elektrik
arkı teknolojisi ile demir-çelik üretim yapan çok sayıda haddehane, BTC Şti.,
Toros Gübre fabrikası, Toprakkale, İskenderun 1 ve 2. Organize Sanayi Bölgeleri
(OSB), Yumurtalık Serbest Bölgesi, muhtelif petro kimya tesisleri ve
rafineriler bulunmaktadır.14 (bkz.
Harita 1)
Tablo 3 İskenderun Körfezi Havzasına Yapılan Termik Santrallar ve Çimento
Fabrikalarının Sağlık Koruma Bandı Mesafeleri
|
||||||||
Santral
adı
|
ÇED
Raporu Başvuru Yılı
|
Firmanın
önerdiği Sağlığı koruma bandı için önerilen mesafe (m)
|
Kesinleşmiş
ÇED Raporu Sağlığı koruma bandı mesafesi
|
Resmi
kurum Sağlığı koruma bandı mesafesi görüşü
|
||||
En
fazla
|
En
az
|
En
fazla
|
En
az
|
En
fazla
|
En
az
|
|||
Selena Kömürlü 1. ÇED
|
2011
|
50
|
15
|
??
|
??
|
Yoka
|
Yoka
|
|
Selana Kömürlü 2. Nihai ÇED*
|
2014
|
100
|
50
|
100
|
50
|
Yok
|
Yok
|
|
Erzin Egemer Doğalgaz Nihai ÇED
|
2009
|
50
|
15
|
50
|
15
|
yok
|
Yok
|
|
Tosyalı İskenderun Kömürlü ÇED
|
2013
|
yok
|
yok
|
??
|
??
|
yok
|
Yok
|
|
Hunutlu (Sugözü) Kömürlü ÇED
|
2014
|
40
|
40
|
??
|
??
|
Yok
|
Yok
|
|
Diler Termik (Atlas)(Yazıcı) kömürlü
|
2008
|
?
|
?
|
??
|
??
|
Yok
|
Yok
|
|
Atakaş kömürlü
|
2014
|
?
|
?
|
??
|
??
|
Yok
|
Yok
|
|
Sönmezler Çimento Fab.**
|
2013
|
yok
|
yok
|
Yok
|
Yok
|
|||
Hatay Altınözü Çimento Fab.**
|
2015
|
yok
|
yok
|
yok
|
Yok
|
|||
(a) İl Özel İdaresi. (*) Elimizde aynı
başvuru tarihli dört adet nihai ÇED raporu vardır (bkz. Şema 1). Yayımlanan
2631 sayfalık ve hazırlanış tarihi Eylül 2014 olan iki ÇED raporunda da
sağlık koruma bandı mesafesi verilmiştir ve hazırlanış tarihi Temmuz 2014
olan 2687 sayfalık olan raporda ve hazırlanış tarihi Eylülü 2014 olan 2779
sayfalık raporlarda ise koruma bandı mesafesi verilmemiş; “İşyeri Açma ve
Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik'e gönderme yapılmıştır. (**) ÇED
Başvuru dosyasıdır. (?) ÇED Raporuna ulaşılamamıştır (??) Nihai ÇED raporuna
ulaşılamamıştır.
|
||||||||
Sağlığı Koruma Bandı
Mesafeleri:
İskenderun
Körfezi Havzasına Yapılan Termik Santrallar ve Çimento Fabrikalarının ÇED
raporlarındaki Sağlık Koruma Bandı Mesafeleri Tablo 3’de verilmiştir.
Selena
Kömür Santralı ÇED raporu bulguları:
Raporda: “1) Tesis Etki Alanı: Emisyonların merkezinden itibaren
bu yönetmelikte Ek 4 de verilen esaslara göre tespit edilmiş baca
yüksekliklerinin 50 (elli) katı yarı çapa sahip alan, tesis etki alanıdır.
Zeminden itibaren emisyonların effektif yüksekliği (h+h) 30 m’den daha az olan tesislerde, tesis etki alanı,
bir kenar uzunluğu 2 km olan kare şeklindeki alandır. Baca dışı emisyon
kaynaklarının (alan kaynak) yüzey dağılımı 0,04 km2’den büyükse, tesis etki
alanı, alan kaynak karenin ortasında olmak üzere bir kenar uzunluğu 2 km olan
kare şeklindeki alandır.” Emisyon kaynaklarının yüzeydeki dağılımının
tespitinde tesisin etki alanı esas alınır” (Selena ÇED sayfa no:41) denmektedir.
Tesisteki bacaların (2 adet) yüksekliği 150 m olarak tasarlanmış olup tesis
etki alanı proje köşegenlerin kesiştiği merkezde kalacak şekilde bir kenar
uzunluğu 15 km olan kare olarak alınmıştır, ama 2631 sayfalık
metinde SKBM Kuzeybatı tarafından 100 m, kıyı kenar çizgisinden itibaren tesise
doğru 100 m ve tesisin diğer taraflarından 50’şer m olarak verilmiştir.4 2779 sayfalık ve 2687 sayfalık ÇED
raporlarında ise SKBM
yoktur; sadece: “Önerilen Selena Kömür Santrali Projesi için Sağlık
Koruma Bandı mesafesi 10.08.2005 tarih ve 25902 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanarak yürürlüğe giren “İşyeri Açma
ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik” hükümleri
kapsamında Sağlık Koruma Bandı mesafesi ilgili komisyon tarafından belirlenip
İmar Planı’na işlenecek ve bu mesafeler ilgili imar müdürlüğü veya ilgili
kurumca korunacaktır.” beyanı vardır. CŞB’nın sayfasındaki ÇED raporlarının
hangisinin gerçek nihai ÇED raporu ve ‘Uygun’ bulanan metin olduğu
anlaşılmamaktadır (Bkz. Tablo 1, 2, 3, 4 ve 5).
Raporda, bölgede yoğun olarak var
olduğu bilinen sanayi bölgeleri içinde ve dışında demir-çelik fabrikası,
haddehaneler, çimento fabrikaları ve diğer gerek işletme halindeki gerekse
üretim lisansı ya da ÇED uygun raporu almış kömürlü ve doğalgazlı termik
santrallar vb. diğer özellikle hava ve su kirletici büyük tesislerden ve
bunların incelediğimiz söz konusu santral (Selena) seçim yerine göre tesise
olan uzaklıkları ve hâkim rüzgâr yönü bakımından tesisin hangi tarafında
olduklarından (Rüzgar altı, rüzgar üstü) söz edilememektedir (bkz. Harita 2
Aşağı Burnaz Mevkii Hâkim Rüzgar yönü, Harita 3 ve 4 30 km ve 100 km Etki
alanları).
Selena ÇED raporunda varlığı aranan kimi
konuların sayfa sayıları Tablo 4’de verilmiştir.
Tablo 4 Bir ÇED raporu
içindeki sağlıkla ilgili sayfaların sayı ve yüzdesi
|
||||||||||||
Santral
adı
|
Beden
sağlığı
|
Ruh
sağlığı
|
Sosyo-ekonomik
durum
|
Çevre
sağlığı (Gaz, sıvı, katı atıklar, sağlığı koruma bandı, acil eylem planı vb.
)
|
ÇED
Raporu Toplam Sayfası
|
|||||||
Hastalık
|
Sakatlık
|
|||||||||||
Sayı
|
Yüzde
|
Sayı
|
Yüzde
|
Sayı
|
Yüzde
|
Sayı
|
Yüzde
|
Sayı
|
Yüzde
|
Sayı
|
Yüzde
|
|
Selena Kömürlü 2. Nihai ÇED*
|
0
|
0,00
|
0
|
0,00
|
0
|
0,00
|
59,7
|
2,15
|
9,60
|
0,34
|
2779
|
100,00
|
(*) Sağlık Koruma Bandı Mesafesi verilen
2631 sayfalık metindir.
|
||||||||||||
ÇED raporunda sağlıkla ilgili
bölümde verilen (sosyo-ekonomik ve demografik) bilgi başlıkları tablo 5’te; varlığı aranan sağlıkla
ilgili kimi sözcüklerin metin içindeki tekrarlanma sayıları Tablo 6’de
verilmiştir. Tablo 6’nın dip notundan anlaşılacağı gibi sağlıkla ilgili
sözcüklerin büyük çoğunluğu ÇED Özel formatında geçen konu başlıklarının
içindekiler ve konu başlıklarında tekrarlanması nedeniyle vardırlar.
Tablo 6 Bir ÇED raporu içindeki sağlıkla ilgili bazı sözcüklerin sayısı
|
||||||||||
Santral adı
|
Sağlık
|
Halk
sağlığı
|
Çevre
sağlığı
|
Hastalık
|
Endemik
Hastalıklar
|
Astım/KOAH
|
Kanser
|
Sakatlık/
Özürlülük
|
Sağlık
tesisleri üzerine etkiler
|
Sağlık
üzerine etkiler
|
Selena Kömürlü 2. Nihai ÇED**
|
77/60
|
0
|
1/1
|
35/11
|
2/2
|
0
|
0
|
0
|
5/2
|
0
|
(*)İkinci sayılar
başlıklar, tablolar, açıklamalar, personel unvanları, kurum adları, sağlığı
koruma bandı gibi isim tamlamalarında, yasa/yönetmelik isimlerinde ve kaynakçalarda
geçenleri gösterir, (**) Sağlık Koruma Bandı Mesafesi verilen 2631 sayfalık metindir.
|
||||||||||
Mevcut Hava Kalitesi:
Antakya
dışında Hatay’ın ilçelerinde ulusal Hava Kalitesi İzleme İstasyonu yoktur.
Santralın ilk ÇED başvurusu 2011 yılında yapıldığı için santral sahasındaki
mevcut hava kalitesi ölçümleri 10 ayrı noktada ölçülen NO2 ve SO2
için 13 Kasım 2010-12 Ocak 2011 arasındaki iki aya; PM10 ölçümleri ise iki ayrı
noktadan farklı tarihlerde ölçülen ölçülen sadece 13 Kasım-12 Aralık 2010 ve 13
Aralık 2010-12 Ocak 2011 tarihleri arasındaki bir aya aittir (s. 178).4 Nitekim ÇED raporunda 2009 yılı yönetmelik
sınır değerlerinin geçerli olduğu beyan edilmiştir, ama ÇED başvurusu Eylül
2014; uygun bulunma kararı tarihi 12.11.2014’tür.
PM ölçülen iki noktada (4.
Aşağı Burnaz ve 7. Yeşiltepe) ölçümleri ortalaması 109,67 ve 103,34
mikrogr/m3 olup en küçük ölçüm 37,4; en büyük ölçüm 149,18 mikrogr/m3’dir.
Kırsal alan için çok yüksek değerler olup, bölgedeki kümülatif halen var olan
kirlenmenin ne kadar yüksek olduğunu kanıtıdır. ÇED raporunda SO2 ve
NO2 ölçülmüş olup, toplam azot oksitler (NOx) ölçümü
yapılmamıştır.
Güneşli günlerin fazla olduğu bölgede azot oksitlerin fotokimyasal yol
ile ozona evrilmesi nedeniyle toplam azot oksit ölçümlerinin bilinmesi
önemlidir (Bkz. Tablo 7 ve Grafik 1).
Tablo 7 Selena Kömürlü TES Ölçüm
noktaları, ölçüm tarihleri ve ölçüm sonucu aylık ortalamaları
|
|||||||||
NO2 odak no
|
Yerleşim yerine yakınlığı
|
SO2
|
NO2
|
PM10
|
çöken toz
|
||||
ölçüm ayı ve ölçüm sonucu (30 gün
ortalaması) mikrogr/m3
|
ölçüm ayı ve ölçüm sonucu (30 gün
ortalaması) mikrogr/m3
|
ölçüm ayı ve ölçüm sonucu (30 gün
ortalaması) mikrogr/m3
|
ölçüm ayı ve ölçüm sonucu(30 gün
ortalaması) mikrogr/m3
|
||||||
Kasım-Aralık 2010
|
Aralık 2010- Ocak 2011
|
Kasım-Aralık 2010
|
Aralık 2010- Ocak 2011
|
Kasım-Aralık 2010
|
Aralık 2010- Ocak 2011
|
Kasım-Aralık 2010
|
Aralık 2010- Ocak 2011
|
||
1
|
Deniz
kıyısı
|
6,62
|
4,51
|
28.93
|
25,03
|
||||
2
|
turuçlu
köyü
|
10,31
|
2,28
|
26.33
|
30.38
|
||||
3
|
iki köy
arası
|
6,79
|
8,16
|
28.44
|
24.19
|
||||
4
|
iki köy
arası
|
15,04
|
29.35
|
109,67
|
|||||
5
|
yukarı
burnaz
|
8,10
|
8,85
|
45.08
|
32.73
|
||||
6
|
Erzin
|
9,18
|
16.00
|
32.35
|
35.20
|
||||
7
|
Yeşiltepe
|
16.18
|
7,49
|
2,77
|
20.49
|
103,34
|
198,00
|
203,00
|
|
8
|
Deniz
kıyısı
|
5,66
|
7,24
|
25.13
|
31.93
|
127,00
|
169,00
|
||
9
|
Açık alan
|
5,91
|
28.84
|
||||||
10
|
E-5
karayoluna yakın
|
ölçüm yok
|
8,73
|
7,32
|
|||||
Erzin TES Hava kalitesi ölçüm noktaları ve Hakim
yönleri ile komşusu olduğu Erzin DGÇS yeni Harita 5, 7 ve 8’de verilmiştir.
Güney-Güneybatı (SSW) yönünde
esmekte olduğu görülmektedir. Santral için önerilen alan Erzin’e karayolu ile
23 km ve kuş uçuşu yaklaşık 12 km uzaklıktadır. Selena santralının bölgedeki
diğer önemli yerleşim yerleri ve kirlilik emisyonları salan merkezlere kuş uçuşu
uzaklıkları tablo 8’de verilmiştir.
Tablo 8 Selena TES'nın büyük yerleşim
yerlerine ve büyük ölçekli hava kirleticilerine uzaklığı
|
|
Yerleşim yeri veya Kirletici tesis adı
|
Selena TES'e uzaklığı
|
Ceyhan
|
25
km
|
İskenderun
|
44
km
|
Dörtyol
|
15
km
|
Toprakkale
|
18
km
|
Sugözü
TES
|
19
km
|
Osmaniye
OSB
|
11
km
|
Adana
Hacı Sabancı OSB
|
40
km
|
Kozan
OSB
|
65
km
|
Payas
OSB
|
25
km
|
Antakya
OSB
|
59
km
|
Erzin
OSB
|
25
km
|
İsk.
Demir Çelik fab. (İSDEMİR)
|
24
km
|
İskenderun
I. OSB (Azganlık)
|
30
km
|
İskenderun
II. OSB
|
40
km
|
Egemer
Erzin DGÇS (ÇED iptal edildi)
|
<500
m
|
Sugözü
TES
|
18
km
|
Hunutlu
(Sugözü) Kömürlü TES
|
19
km
|
Tosyalı
İskenderun Kömürlü TES
|
31
km
|
Diler
(Atlas-Yazıcı) Kömürlü Tes (ÇED iptal edildi)
|
32
km
|
Atakaş
Kömürlü TES
|
33
km
|
Tartışma,
Sonuç ve Öneriler:
Bir sağlık etki değerlendirmesi
tesisin etki bölgesindeki yerleşim yerlerinin toplamında yaşayanlarda en çok
görülen ve sakat bırakan hastalıkların neler olduğu ve ölenlerin hangi yaşlarda
neden öldüklerinin ve gerek sağlık yönünde gerekse hava-su ve toprak kirliliği
sınır değerleri açısından bölgenin yeni bir kirleticiyi kaldırıp
kaldıramayacağının bilinmesini gerektirir.
Tablo 9
Türkiye genelinde ve yerel ölçekte fosil ve nükleer yakıt çeşitlerindeki
termik santral ve çimento fabrikası gibi büyük ölçekte hava kirliliği yapan
işletme yatırımlarının sağlık etki değerlendirmesinin (SED) yapılabilmesi
için en az beş yıllık geçmişi içene alacak şekilde bilinmesi ve izlenmesi
gereken bazı sağlık ölçütleri*
|
1- Her iki Cinste En Sık Görülen 10 Kanser Türünün
Yaşa Standardize Edilmiş Görülme Sıklığı1
|
2- Her iki cinste Akciğer Kanseri Görülme Sıklığı
|
3- Çocuklarda (0-15 yaş) Görülen Tümörlerin
Çeşitleri ve Cinslere göre Görülme Sıklığı
|
Yıllara, Tanı Gruplarına, yaşa ve Cinsiyete Göre
Kanserden Ölümlerinin Görülme Sıklığı
|
Yıllara, Ana Tanı Gruplarına, yaşa ve Cinsiyete Göre
Ölüm Nedenlerinin Görülme Sıklığı
|
Ana Tanı Gruplarına ve Cinsiyetlere Göre Kanserden
Hastaneye Yatışlarının Dağılımı
|
Türkiye’de kanser tedavisi için harcanan kamu ve
özel harcama miktarı (1986’dan günümüze yıllara göre)
|
Çocukluk (15 yaş altı) ve erişkin yaş gruplarında
astımlı hasta sayısı ve astım görülme sıklığı
|
Çocukluk (15 yaş altı) ve erişkin yaş gruplarında
astım krizi nedenli acil servis ve hastane başvuruları
|
Sinir ve Salgı Bezi Düzeni hastalıklarının hastalığa
özel yaşa ve cinse standardize edilmiş görülme sıklığı
|
Her iki cinste yaşa ve ikamet edilen yere göre
deride hiperkeratoz gorulme sıklığı
|
Her iki cinste yaşa ve ikametgaha özel
hiperpigmantasyon gorulme sıklığı
|
Her İki Cinste Yaşa Özel hiperkeratoz ve
hiperpigmantasyonun beraber gorulme sıklığı
|
Her İki Cinste Solunum düzeni tanıya özel hastalık
görülme sıklığı (yıllara göre)
|
Devamsızlık yapılan okul ve işgünü sayıları (yıllara
ve ikamet edilen yere göre) (Hava kirliliğinin Üniversite sınavlarına
etkisini araştıran özel araştırmaların varlığı araştırılmalıdır)
|
Üniversite giriş sınavı sonuçlarının yıllara ve
bölgelere göre değişimi (1986 ve sonrası yıllara göre)(Çernobil ve termik
santral etki alanındaki bölgelerde sinir sisteminin ve diğer hastalıklara
bağımlı ders günü kayıplarının ve beyin performansı kayıplarının izlenmesi ve
bölgesel farkların izlenmesi açısından anlamlıdır) (Bir eğitim ve istatistik
fakültesi danışmanlığı ve desteği gerekir)
|
Bebek ölüm oranı
|
Düşük oranı hızı (TS yapılacak ve NS yapılacak
yerlerin başlangıç (karşilaştirma ve tazminat) verisi için gereklidir)
|
Düşük doğum ağırlıklı bebek hızı
|
Düşük doğumlu bebek ölüm hızı
|
Prematüre (erken doğan) bebek hızı
|
Erken doğan bebek ölüm hızı
|
Neonatal (yenidoğan) Bebek ölüm Hızı
|
Erken neonatal (0-7 günlük bebek-erken yenidoğan)
bebek ölüm hızı
|
Geç neonatal (post neonatal) bebek ölüm hızı
|
Nükleer santrallar
için2 ek veriler
|
Türkiye’de ve Özellikle Mersin ve Sinop’ta
Tiroid hastalıkları görülme sıklığı
(yıllara, yaşa ve cinse göre) (özellikle tiroid tümörleri, tiroididitler)
|
Türkiye'de ve özellikle Mersin ve Sinop'ta yaş,
cinse ve yıllara göre Tip II Diabet Görülme sıklığı
|
Türkiye'de ve özellikle Mersin ve Sinop'ta yaş,
cinse ve yıllara göre Tip I Diabet (insüline bağımlı gençlik diyabeti) Görülme sıklığı
|
Yıllara göre (1986 öncesinden başlayarak ve sonrası)
Yenidoğan hipotiroidi görülme sıklığı
|
Düşük doğum ağırlıklı (2500 gr altındaki doğum
ağırlığı ile doğan canlı doğum) bebek hızı
|
Prematüre (Erken doğan) bebek hızı
|
Türkiye’de, Mersin ve Sinop’ta AİDS sayısı
|
Türkiye’de, Mersin’de ve Sinop’ta Verem Hastası ve
dirençli veremli sayısı
|
Bütün ölümler içinde Nükleer bomba (1945-1965
arasında doğanlar: 2014’te 69-49 yaşındakiler) ve Çernobil kuşaklarının yüzdesi (1980-2001
arası doğumlular ve 1985 Ağustos-1991 Nisanı arasında anne karnında olanlar3).
|
1985 yılı Ağustos-1986 Nisan arası gebeliklerinin
sonuçları (geriye dönük araştırma yapılması gerekir) (Bu dönemdeki gebeliklerde düşük, ölü
doğum, erken doğum, düşük ağırlıklı canlı doğum, bebek ölümü (yenidoğan,
erken yenidoğan ve yenidoğan sonrası) ve doğmalık sakatlık yüzdesi).
|
Nükleer bomba (1945-1965 arasında doğanlar: 2014’te
69-49 yaşındakiler) ve Çernobil
kuşaklarında (en azından 1986’da 0-15 yaşlarında olanlar ve anne karnında
olanlar yani 2014’te 28-43 yaşında olanlar) sakatlık (Ortopedik ve veya
duyusal engellilik) yüzdesi
|
*Başta nükleer (NS) ve hem termik (TS) santrallar
yatırmları için olmak üzere bütün büyük ölçekli hava-su ve toprak kirliliği
yapan işletme ve yatırım başvuruları için geçerlidir. Sıralama önem sırası
gütmez. Bütün veriler başlangıç envanteri (kötüye gidişin izlenmesi,
kümülatif etkiler, karşilaştirma ve tazminat) için gereklidir. 1Bu istatistik kanser görülme yaşının
düşmesinin izlenmesi açısından önemlidir. 2Çernobil ve genel
kirlenmenin bağışıklık sistemine etkisinin ve şimdiki durumun bilinmesi için.
3Çernobil'den salınan uzun ömürlü ve sağlığa etkili en önemli
izotoplar olan Sezyum 37'nin fiziksel yarılanma ömrü 37, Stronsiyum 90'in
yarılanma ömrü ise 28 yıldır. Burada kazadan önceki 9 ay ve sonraki altı yıl
alınmıştır.
|
Özellikle
kentsel ve sanayi bölgeleri ve yoğun tarım yapılan alanlardaki çevre kirliliği
nedenli yoğunlaşan
-
Sinir
ve salgı düzeni
-
Üreme
düzeni
-
Bağışıklık
düzeni Morbidite ve mortalite (hastalıklılık ve ölümlülük) istatistiklerinin
bilinmesi gerekir.
Sinir sistemi çevre kirleticileri
karşısında en duyarlı düzenimizdir. Çernobil Nükleer santralı kazasından sonra
etkilen ülkelerde ve ülkemizde Tip I ve Tip II (insüline dirençli gençlik
diabeti) çok artmıştır. Son yıllarda
yapılan araştırmalar, prematürelik, düşükler, düşük doğum ağırlık bebek, erkek
ve kadın kısırlığı gibi üreme ve gelişme bozuklukları ile fötüsün cinsiyeti,
ileri yaşlardaki cinsel davranış bozuklukları, inmemiş testis ve buna bağlı
kanser artışı gibi hastalık ve durumların ve cinsiyet hormonlarının gebelik ve
sonrasında etkilerini değiştiren veya azaltan kimyasal maddeler üzerinde
yoğunlaşmıştır. Bazı maddeler bağışıklık sistemimiz zayıflattığı gibi
bazıları da çok duyarlı hale getirebilir. Birincisine kanserleri, ikincisine
ise allerjik astımı ve astım krizlerini gösterebiliriz. Astımın en önemli
nedenlerinden birisi de hava kirliliği ve havadaki partiküllerdir.15
Çevre
kirliliğinin en önemli ölçütü gebelik, doğum ve doğumdan sonraki ilk 6 haftayı
içine alan dönemdeki anne ve bebek ve beş yaş altı çocuk ölüm ve
hastalıklardır. Çünkü bu dönem insanın dış etkilere karşı en savunmasız olduğu
dönemlerdir. Dolayısıyla yatırımı
yapılan bölgedeki (Hatay ve Erzin ve köyleri) ve Çukurova-İskenderun kapalı
havzasındaki yerleşim yerlerinin) kanser, solunum yolu hastalığı, astım ve
astım krizleri, sinir sistemi hastalıkları, alerjik hastalıklar, erken
(prematüre) doğum oranı, erken doğan bebek ölüm oranı, düşük doğum ağırlıklı
bebek doğum oranı, düşük doğum ağırlıklı bebek ölüm oranı, ölü doğum oranı, düşük
oranı, bebek ölümü oranı, erken yenidoğan ve yenidoğan yaş grubu ölümü oranı,
erken doğum ölümü oranı, erkek ve kadın kısırlığı oranlarının, tip I ve Tip II
diabet oranlarının ve ölümlerin tek yaş grupları ve cinslere dağılımının ve
toplumun sigara içilme oranın yerleşim yerlerine göre bilinmesi gerekir. Tarafımızdan
çeşitli temel kaynak okumalarından ve Çernobil ile ilgili bir kitaptan
yaptığımız çevre kirliliği ile yakın ilgisi olan hastalık ve sağlık
ölçütlerinin bazıları Tablo 9’da verilmiştir.16 Ülkemizde
bu hastalık ve ölümlülük verilerinin bebek ölüm oranı dışında hiçbiri karşılaştırılmaya
uygun olarak düzenli, ya da tek yaşa (ya da yaş gruplarına), ikametgaha göre ve
rutin (araştırma olmayan biçimde kendiliğinden) olarak bilinmemektedir. Bilinmediği
için kötüye gidişin sonuçlarını izleyememekte ve kirli yatırımlara basit ve
ticari ÇED raporları ile izin vermekteyiz.
Tablo
10 Yunanistan ve Türkiye'nin Sağlıkta Bazı İstatistiksel verilerin
karşılaştırılması17
|
|||
Ölçüt
|
Yunanistan
|
Türkiye
|
|
Gross
national income per capita (PPP international $, 2013)
|
25.630
|
18.760
|
|
Life
expectancy at birth m/f (years, 2013)
|
79/84
|
72/79
|
|
Total
expenditure on health as % of GDP (2012)
|
9,3
|
6,3
|
|
Total
expenditure on health per capita (Intl $, 2012)
|
2.346
|
1.144
|
|
Population
aged under 15 (%)
|
15
|
26
|
|
Population
aged over 60 (%)
|
26
|
11
|
|
Under-five
mortality rate (per 1000 live births
|
13
|
74
|
|
Deaths
due to tuberculosis among HIV-negative
|
0.8
|
3.2
|
|
Maternal
mortality ratio (per 100 000 live births)
|
6
|
48
|
|
Bir fikir vermesi için sanayileşmesi
dolayısıyla topraklarında ağır bir çevre kirliliği olmayan; ekonomisinin
lokomotif sektörleri turizm, tarım ve uluslararası deniz taşımacılığına bağlı
olan Yunanistan ile Türkiye’nin bazı istatistiklerinin karşılaştırması Tablo
10’da verilmiştir.
Çevrenin sağlığı bozucu etkilerini saptamak
için elimizde iki araç vardır:
Epidemiyoloji ve toksikoloji. Her ikisinin de kesin kanıtlara varmakta
kısıtlayıcı yönleri vardır. Toksikoloji
deneyleri ve araştırmaları insanda yapılamamaktadır. Epidemiyolojik
araştırmaları ise genellikle sonucun ortaya çıkıp geniş bir toplum çoğunluğunun
etkilenmesinden sonra kanıtı ortaya koyabilmektedir. Epidemiyoloji, bugünkü
sunuk kalınmaları ve yeni maddelerle sunuk kalınmanın sonuçları hakkında tahmin
geliştirememektedir. Bu bakımdan çevresel hastalıklarda genellikle sebep sözcüğü yerine ilişki sözcüğü kullanılmaktadır.
Genellikle epidemiyolojik araştırmaların belirleyebildiği minumum risk artışı %
10-20 arasındadır. Ama kanserlerde dünyada ( ve ABD yasalarında) kabul gören
risk oranı: Herhangi bir kimyasal maddeyle bir ömür boyu sunuk kalma
(temas) halinde kanser olma risk
sınırını milyonda bir olarak kabul edilmektedir. Bu oranın üzerindeki bir
kanser oranına ulaşan bir çevre etkeni için halk sağlığı sorunu boyutundadır
denmektedir. Bu nedenle, herkese sağlık
ilkeleri içinde çevre sağlığını ilgilendiren en önemli ilkelerinden olan sakınma (ihtiyat) ilkesi önem
kazanmaktadır.15
Enerji
santralları, hava kirliliği yaratmaları nedeniyle çevre sağlığı risk analizi
risk uzayının en riskli yani gözlemlenemez ve denetlenemez riskler sınıfına
girerler.18
Hava
Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği” geçiş dönemi 2014 yılında sona ermiştir.
Santralın ÇED başvurusu yaptığı yıllardaki (2009-2011) sınır değerler artık
geçerli değildir.19
Yatırımcılar
ve ÇED raporlarının ısmarlandığı hazırlama şirketleri her işletmeyi dünyada
sadece kendileri varmış yörede ve havzada başka kirletici yokmuş gibi
hazırlamaktadırlar. Nitekim Selena Termik Santralının ÇED raporunu hazırlayan
firma birbirine çok yakın olan (Hatay İli Erzin İlçesi Aşağı Burnaz Mevkii) Egemer
Elektrik Üretim A.Ş. 900 MW Kurulu Gücünde Erzin DGÇS ÇED
raporunu da hazırlamıştır.20,21
Bir birinci sınıf GSM’ye YSİ ve SKBM yerine geçen bir
değerlendirme yaparken ayrıca tesisin etki alanındaki birikimli çevresel
kirlilik ölçümlerini; toplumun günlük yaşamın zamansal özelliklerini
(time-activity profile) ve tarımda iktisaden faal nüfus oranını vb. bilmek
gerekir. Bu anlamıyla araştırmamızda incelenen örnek TES ÇED raporundaki
değerlendirmeler insan etki değerlendirmesi (SED), Yer seçim izni ve SKBM
yerine geçemez; ayrı bir değerlendirme (SED-GSM) yapılmadan verilecek yatırım
izinlerin Pareto Optimalliğinin (halk zararına şirket iyiliği) ve iktidarların
“…hukuki biçimciliğin … arkasına sığınarak” halkı sömürmesi ve baskı altına
almasının tipik örnekleri olduğu sonucuna varılmıştır.22,23,24
Anahtar sözcükler: Gayri Sıhhi Müessese, Yer Seçim İzni, Sağlık Koruma
Bandı, Pareto Optimalliği,Sağlık Etki Değerlendirmesi
Kaynakça
1.
Fitzpatrick M.,
Bonnefoy X. Guidance on the Development of Educational and Training Curricula”.
Environmental Health Services in Europe-4, WHO Regional Publications, European
Series, No. 84, Denmark: 1999.
2. İşyeri Açma ve Çalışma
Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik.
http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/3.5.20059207.pdf. Erişim tarihi: 22.07.2014.
3. Türk
Tabipleri Birliği Halk Sağlığı Kolu Akkuyu Nükleer Güç Santralı Projesi ÇED
Raporu Değerlendirmesi. http://www.ttb.org.tr/kutuphane/ced_rpr.pdf.
Erişim Tarihi: 26.05.2015.
5. T.C.
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevresel Etki Değerlendirmesi İzin ve Denetim Genel
Müdürlüğü. ÇED Kararları. http://www.csb.gov.tr/gm/ced/.
Erişim Tarihi: 22.05.2015.
6. T.C.
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim
Genel Müdürlüğü. ÇED Kararları. http://www.csb.gov.tr/gm/ced/index.php?Sayfa=sayfa&Tur=webmenu&Id=230.
Erişim Tarihi: 27.05.2015.
7.
T.C. Çevre ve
Şehircilik Bakanlığı Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel
Müdürlüğü. ÇED Kararları. http://www.csb.gov.tr/gm/ced/index.php?Sayfa=sayfaicerikhtml&IcId=673&detId=674&ustId=673. Erişim Tarihi: 22.05.2015.
8.
Hatay’a İki Termik Santral ve Kirli Oyunlar. http://www.muhalefet.org/haber-hataya-iki-termik-santral-ve-kirli-oyunlar-36-4989.aspx. Erişim Tarihi: 22.05.2015.
10. T.C.
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim
Genel Müdürlüğü. http://eced.csb.gov.tr/ced/jsp/ek1/7710#.
Erişim Tarihi: 22.05.2015.
12. Termik
santralin ÇED raporu iptal edildi. http://www.iskenderunses.net/haber/termik_santralin_ced_rapo-1019.html.
Erişim Tarihi: 22.05.2015.
13. ÇED Raporu İptal Edilen Termik
Santrale Tepkiler Devam Ediyor. http://www.iha.com.tr/hatay-haberleri/ced-raporu-iptal-edilen-termik-santrale-tepkiler-devam-ediyor-hatay-552329/.
Erişim Tarihi: 22.05.2015.
14. Atal, İ.H. (2014). Türkiye Barolar Birliği Çevre Komisyonu Üyesi, Doğu
Akdeniz Çevre Dernekleri-Adana Tabip Odası ve Adana Ziraat Mühendisleri Odası
gönüllü avukatı İsmail Hakkı Atal’ın “…Türkiye Barolar Birliği Yönetim Kurulu
Başkanlığına verdiği Adana ili sınırları dışındaki 5 adet termik santral lisans
iptal davasının masraflarının Barolar Birliği
tarafından karşılanması” ve “çevre hakkı ve yaşama
hakkının içe geçmesi ve çevre-yaşama hakkı ihlali davalarını takibi…” için Türkiye Barolar Birliği bünyesinde tam
zamanlı olarak ücretli avukat olarak istihdam edilmesi” taleplerinin “kabulüne karar vermesi talepli” 23.06.2014 tarihli dilekçesi. Adana, Turkey.
15.
Misch A. Çevre
kirliliğinin getirdiği sağlık risklerinin değerlendirilmesi. İçinde Brown, R.
L., ve ark. (der.). Dünyanın Durumu Raporu 1994, İstanbul: TEMA Vakfı Yayını:
32; 1994:141-158.
16.
International Peace Bureau (İPB),
Daimi Halk Mahkemesi (Permanent People’s Tribunal-PPT), Uluslararası Çernobil
Tıp Komisyonu (International Medical Commision on Chernobyl-ICCC). Çernobil
Halk Mahkemesi. Çev. Umur Gürsoy. 12-15 Nisan 1996, İstanbul: Yeni İnsan
Yayınları, Nisan 2012.
17. World
Health Organization. Countries. http://www.who.int/countries/en/.
Erişim Tarihi: 28.05.2015.
18.
Omenn
SG.,Faustman ME. Risk Assessment, risk communication, and risk management.
İçinde Detels R., Holland WW., McEwent J. And Omenn SG. (Der.). Oxford Textbook
of Public Health 3.th ed. Vol.2 The Methods of Public Health. New York, Oxford,
Tokyo;1997:982.
19. Hava
Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği. http://www.mevzuat.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=7.5.12188&sourceXmlSearch=&MevzuatIliski=0.
Erişim Tarihi: 25.05.2015.
20. Referanslar:
Kimlerle çalıştık, neler yaptık. http://armadadanismanlik.com/portfolio/.
Erişim tarihi: 26.05.2015.
21. Egemer
Elektrik Üretim A,Ş. Erzin Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı Nihai ÇED
Raporu-2009. http://www.akenerji.com.tr/_UserFiles/Egemer/ProjeGS/Erzin%20DGKC%20Santrali%20CED%20Raporu.pdf.
Erişim Tarihi: 26.05.2015.
22.
Forti A. Giriş. İçinde: Mayor F, Forti A. (der.). Bilim ve
İktidar. 4. basım, Ankara: TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları;1997. s. 7.
23.
Pearce D., Markandya A. Yeşil Ekonomi İçin Mavi Kitap. Çev.
Arslan Başer Kafaoğlu. İstanbul; Alan Yayıncılık;1993.
24.
Gürsoy U. Bir
Çimento Fabrikası Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporunun Sağlık Etki
Değerlendirmesi. 17. Ulusal Halk Sağlığı Kongre Kitabı. Edirne: 20-14 Ekim 2014;466.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder